Þórbergur Þórðarson - Tilvitnanir

Aldrei hefir verið samin svo ómerkileg bók, að hún hafi ekki kostað meira andlegt erfiði en stjórn heillar togaraútgerðar í tíu ár. Og aldrei hefir verið gefin út svo góð bók á Íslandi, að ritlaun höfundarins hafi numið meiru en einum þrítugusta hluta af árskaupi lélegs útgerðarstjóra.

Grunntónn tilverunnar er meinlaust grín.

Hefur nokkurn tíma verið uppi Íslendingur sem er eins eðlilegur í sér og ég.

Flestir eru sælir í þeirri leyndu hugsun, að þeir séu vitrari og betri en aðrir menn. Það kalla þeir fágaða siðmenningu. Ég kalla það siðmenningu varanna. Þótt ég tali margt um ágæti verka minna, hefi ég alltaf skoðað mig aumasta smælingjann meðal hinna smæstu, mesta heimskingjann meðal hinna heimsku, versta syndarann meðal hinna breysku. Það kalla ég siðmenningu hjartans.

Mér er eintal sálarinnar óþrotlegur auður. Dögg jarðarinnar, þytur vindanna, geislar hnígandi kvöldsólar, stjörnubjartur næturhiminn, mánansmilda bros, lygn vötn, fornar húsatættur, gamlir sorphaugar, blámi fjarlægra fjalla, skuggar dimmra dala, ljósbrot í strendu gleri, þögn hjarta míns - í þessu finn ég lyfting hins eilífa lífs.

Hjónabandið er samábyrgð tveggja andlegra öreiga.

Þegar ástfanginn er kvæntur sinni elskuðu , hættir hann smá saman að tilbiðja í henni sálina, vegna þess að hann er farinn að þekkja hana. Þess vegna eru flest hjónabönd tilbeiðslulausasta ásigkomulag í alheiminum.

Megnið af volæði veraldarinnar stafar af skorti á ímyndunarafli.

Rödd hins eilífa verður aldrei endurbætt í hreinskrift.

Bækur eru saklausir hlutir, en rithöfundar eru ægilegar verur.

Andlegi dauðinn hefst með værð, sívaxandi stemningasljóleik, hugsjónahruni og ást á sveitalífi.

Líkami minn er undurfínt hljóðfæri sem englar himinsins og djöflar undirheimsins leika á til skiptis.

Sá sem veitir mannkyninu fegurð er mikill velgerðarmaður þess. Sá sem veitir því speki er meiri velgerðarmaður þess. En sá sem veitir því hlátur er mestur velgerðarmaður þess.

Það var svo leikandi einfalt á þessum tímum að skilja út í ystu æsar leyndardóma alheimsins, meðan hugsunin var óflekkuð af saurgun þekkingarinnar.

Hugmyndaauður minn virðist óþrotlegur,…
Á pappírinn set ég svona 10% af því, sem mér dettur í hug, er ég skrifa. Ég á oft erfitt að gera upp á milli hugmyndanna. Venjulega renna viðfangsefnin viðstöðulaust upp fyrir hugskotssjónum mínum eins og árstraumur, ósjálfrátt og í réttri röð og reglu. Ég skrifa stanslaust. En síðan ver ég oft miklum tíma í að endurbæta efnið og fága stílinn, því að þar á vandvirkni mín sér engin takmörk, ef annað brýnna kallar ekki að.

Gegnumsýrður af heilögum innblæstri sem blóðmörskeppur í blásteinslegi, titrandi af hamstola lyftingu, vaggandi af ómþýðum englaröddum, er til mín hljóma gegnum gengishrun og öreigahróp vorrar vesölu jarðar, tvíhendi ég pennastöngina þér til dýrðar, þér til eilífrar dýrðar og vegsömunar, sáluhjálpar og syndakvittunar, hvar af þú ljómar og forklárast eins og sólbakaður saltfiskur frammi fyrir lambsins stól.

Pappír, blek og pennar voru lífsnauðsynjar, sem ég gat aldrei án verið, eftir að móðir mín hafði gert það axarskaft að kenna mér að skrifa. Þetta keypti ég fyrir upptíninginn minn. Og þá hlakkaði ég mikið til, þegar komið var úr kaupstaðnum með drifhvítan pappír og gljáandi penna og svart blek í ferkantaðri byttu. Þá var gaman að lifa.

Það lá opið fyrir mér að þekkja áttir. En það rann snemma upp fyrir mér, að ég vissi engar áttir nema hér um bil. Það gerði mig óánægðan. Það stríddi á mig að fá að vita réttar áttir. Áttir og vegalengdir, það var það fyrsta sem ég man til að mig langaði að vita með vísindalegri nákvæmni.

En svo komu önnur kvöld, sem voru öðruvísi. Það var þegar tunglið skein úr austri. Þá stóð kamarþilið í björtum ljóma og út um rúðuna lagði hvítan glampa, eins og einhverjar dularverur hefðu kveikt ljós þar inni. Þá var gaman að líta út í baðstofugluggann eða standa hjá einhverjum úti á stéttinni og horfa á þetta fallega skáldverk, sem alltaf skín fyrir innri augum mínum, þegar ég heyri nefnda Tunglskinssónötu eftir Beethoven.

Hvað er ég?
Aðeins örsnauður einstæðingur, skinhoraður og skítugur kokkræfill, áreiðanlega snauðastur allra hinna snauðu, lingerður og ónýtur til allra líkamlegra stritverka, hjartabilaður síðan ég var á öðru ári æfinnar. Eini auður minn er spekin. Eina stolt mitt er vizkan.

Ég er einn af mestu ritsnillingum, sem ritað hafa íslenska tungu. Og sál mín er víð og djúp eins og alvaldið. Ég er skáld og fræðimaður, heimspekingur og meistari í orðsins list. Mér er og gefin sú gáfa að geta hugsað og rannsakað vísindalega. En ástæður mínar hafa meinað mér að fást við vísindastörf. Ég hefi orðið að gera mér að góðu að vera bara vesæll fræðimaður.

Seltjarnarnesið er lítið og lágt.
Lifa þar fáir og hugsa smátt.
Aldrei líta þeir sumar né sól.
Sál þeirra er blind eins og klerkur í stól.

Allir auðmenn eru ræningjar.

Annars er það mín skoðun, að músík sé það eina sem er ofaukið í sköpunarverki Drottins.

Halldór [Laxness] hefur stíl! Ég hef engan stíl! Halldór er nefnilega virtúós! Ég er séní! Virtúós hefur stíl! Séní þarf engan stíl!

Ég hlusta í húmi nætur.
Ég heyri við yztu höf
skóhljóð dáinna daga,
drauma, sem huldust gröf.

Þeir, sem misþyrmdu lífi sínu með söfnun auðæfa, gerðu sig að strefandi þrælum mannvirðinga, tortímdu heill sálar sinnar í stríði til valda, - þeir voru þá fyrir mínum sjónum óskiljanlegir vanskapnaðir. Það var ekki fyrr en átta árum síðar, að ég skildi, að þeir ættu að eiga heima á geðveikrahælum þjóðanna.

Nei, þennan djöful þori ég ekki. Þetta eru lærðs manns dyr, lærðs manns gangur, lærðs manns hús. Í svona húsi er ekki hægt að biðja um peningalán. Í svona andlegu húsi er ekki hægt að tala um neitt nema lífsgátuna. Í svona húsi með doktorsgráðu talar fólk aðeins um lærðar bækur og háleit efni. Aldrei hefði Suðursveit beðið um lán í svona húsi. Suðursveit bað aldrei um lán í neinu húsi. Suðursveit tapaði einu sinni 50 krónum á að flytja fjölskyldu fátækraflutningi á rangan hrepp og borgaði þær út í hönd án þess að biðja um lán. Suðursveit! Ó, hjartans Suðursveitin mín. Þú varst svo ráðvönd. Og þú varst svo siðferðisleg. Faðir minn fór í sjóróðra austur á fjörðu til þess að geta keypt jörð. Ekki bað hann um lán. Og aldrei bað Þorsteinn á Felli um lán. Það eru aðeins mannleysur og glæpamenn, helvítis ræflar, sem biðja um lán. Svo gretti ég mig inn í ganginn ægilegustu grettunni sem andlitið á mér kunni, sný snerlinum fimmta part úr hring, pukra hurðinni aftur í dyrafalsið og læðist á tánum niður stíginn til þess að vera viss um, að ekki heyrist marr í fölinu undan löppunum á mér.

..einn af þessum akkerisstöðum sem sálin liggur síðan við á hafi lífsins.

Eini auður minn er spekin.

Eina stolt mitt er vizkan.

Þegar mannfólkið er búið að fá afskaplega mikið af framförum þá fer því að leiðast. Þá fer fólkð aftur að tala við veðrið og blómin og steinana og hlusta á söng stjarnanna.

En kannski finnst steini ekki lengra að standa í þúsund ár í fjallshlíð en okkur að standa þar í þúsund sekúndur.

Ef hann Sobbeggi afi væri að búa til skáldsögu, þá myndi hann ekki hafa þessa sögu lengri. Það þykir flott að segja sögu svoleiðis, að fólkið fái ekki að vita, hvernig þetta endaði allt saman.

Sá sem veitir mannkyninu fegurð er mikill velgerðarmaður þess. Sá sem veitir því speki, er meiri velgerðarmaður þess. En sá sem veitir því hlátur, er mestur velgerðarmaður þess.

Og hví skyldu vér amast við bókinni? Hún neyðir þig ekki til að lesa sig. Hún lætur persónu þína afskiftalausa. Hún liggur þarna einmana í horninu í bóksölubúðinni eins og þrítug piparjómfrú. En sá voði vogir yfir þér alla ævi þína, að rithöfundur setjist inn til þín og þylji yfir þér heila syrpu af óprentuðum ljóðum. Bækur eru saklausir hlutir, en rithöfundur eru ægilegar verur.

Það vilja allir verða ráðherrar, þótt enginn sé fær um að stjórna sjálfum sér.

Ástir koma og fara, af því að vér elskum það, sem ekki er vert að elska.

Sobbeggi afi er ákaflega hjátrúarfullur. Hann trúir því, að fólk lifi eftir dauðann og komi aftur til jarðarinnar og að því sé alltaf að fara fram svona hægt og bítandi og að allir verði sósíalistar, þegar þeir hætti að vera heimskir.

Fólk talar aldrei um það, sem er mikið. Það er alltaf að tala um það, sem er lítið.

Hann hefði áreiðanlega viljað verða hundaráðherra, ef hundarnir hefðu verið svo miklar aumingjar að hafa ráðherra.

Og fólkið gleypti við þessum samsetningi, því að Íslendingar eru allra þjóða veikastir fyrir kenningum geðbilaðra manna.

Að vera "fastur fyrir í skoðun" var talinn miklu lofsverðari eiginleiki en að leita sannleikans og réttlætinsins. Það skipti engu máli, hvort skoðunin var skynsamleg eða eintóm bölvuð vitleysa.

Það stenst enginn kvenmaður. Þá koma þær alveg sjálfviljugar upp í fangið á manni. Þú getur haft hvaða stelpu sem er með því að strjúka hana vel niður hnakkann.

Svo liðu hjartnær hundrað ár. Fólkið hélt áfram að hugsa rangar hugsanir. Og það hélt áfram að breyta eftir röngum hugsunum. Og kynslóð eftir kynslóð hélt afleiðingum rangra hugsana áfram að þyrma yfir það í gervi mikilla þjáninga.

En hvað það er einkennilegt að heyra fótatak stúlku á hljóðu haustkvöldi þegar maður er nýkominn úr sveit! Fótatak er hljómfall sálarinnar. Hvert er hún að fara? Hvers er hún að leita í lífinu? Hefur hún gaman af að horfa á tunglið suður í Beneventum á heiðskírrí vetrarnótt? Les hún kvæði? Þráir hún sannleikann? Þyrstir myrkrið í sál hennar eftir ljósi réttlætisins? Skyldi hún nokkurn tímann hafa gert hitt?

Ég er þeirrar skoðunar að reglulega duglegt blindfyllirí sé hættuminna upp á freistinguna.

Öll séní hafa verið utan við sig. Séní eru alltaf niðursokkin í merkilegar hugsanir. En þið hugsið ekki neitt. Þið eruð kannski skjót til svars, en það er bara af því að þið hafið ekkert við að vera inni í ykkur. Heimskingjar eru alltaf fljótir til andsvara. Ég gæti kaffært ykkur öll í kappræðum um spakleg efni, bölvuð hænsin ykkar.

Það var feiknalegur álitshnekkir fyrir heimsstyrjuöldina miklu að hafa ekki vit á skáldskap. Það var allt leiðinlegt fólk, sem ekki hafði vit á skáldskap. Og það kom ekki til mála, að ungur maður gengi í hjónaband með stúlku, sem hafði ekki vit á ljóðagerð séníanna.

..eða flatmöguðum uppi í fjallshlíðinni og mændum á glitrandi skýjaborgir himinins, sem vindar loftsins reistu og lögðu jafnhraðan í rústir til að byggja aðrar ennþá fegurri.

Það eru nú liðin rúm þrjú ár, síðan ég komst á snoðir um, að stefnumót geta aðeins haft einn tilgang. Stefnumót, - það er viðbjóðslegt orð.

Ástin varð bara væminn aumingjaskapur og hverjum alminlegum manni ósamboðið að hokra að konum.

Þar á móti komst sú gamla tilfinning nú aftur upp á yfirborð sálarinnar, að ég ætti ekki heima á þessu plani tilverunnar, að ég hefði villzt hingað, væri hér eins konar boðflenna.

Rótin að fasismanum er sú hin sama hér sem í öðrum löndum. Hér eru stóreignamenn. Þeir elska eigur sínar eins og sjálfa sig.

Ísland er svínastía sálarlausra prangara.

When the surf was high, the sounds of the sea was one continuos roar, heavy, deep, dark, sombre, with all kinds of variation, and at its height you felt it also came from the very earth beneath your feet. Composers would have called this the opera of the sea, poets would have called it the expression of the bleeding dawn sky, and priests the voice of god in nature.

Seltjarnarnesið er lítið og lágt.
Lifa þar fáir og hugsa smátt.
Aldrei líta þeir sumar né sól.
Sál þeirra’ er blind einsog klerkur á stól.

Konurnar skvetta úr koppum á tún.
Karlarnir vinda segl við hún.
Draga þeir marhnút í drenginn sinn.
Duus kaupir af þeim málfiskinn.

Kofarnir ramba þar einn og einn.
Ósköp leiðist mér þá að sjá.
Prestkona fæddist í holtinu hér.
Hún giftist manni, sem hlær að mér.

Já, Seltjarnarnesið er lítið og lágt.
Lifa þar fáir og hugsa smátt.
Á kvöldin heyrast þar kynjahljóð.
Komið þér sælar, jómfrú góð!

Gefðu mér á minn græna disk grautarsleikju og úldinn fisk.

Sálir mannanna eru fjötraðar við björg óttans og hleypidómanna.