Páll Skúlason - Tilvitnanir

Til hvers lifum við, hvaða gagn gerum við heiminum ef við vitum ekki hver við sjálf erum?

Sérstaða okkar felst ekki í því að við séum annars eðlis en allt annað í ríki náttúrunnar eða að við getum lagt náttúrna undir okkur og stýrt öflum hennar, heldur í því að við getum skoðað náttúruna og breytt gagnvart henni frá hvaða sjónarhóli sem vera skal. Við getum séð hvað er til góðs fyrir aðrar lífverur en sjálf okkur og við getum gert ótal margt til að búa í haginn fyrir lífið í náttúrunni alveg óháð sjálfum okkur og sérhagsmunum okkar.

Tilgangur náms er námið sjálft. Þess vegna verða menn aldrei fullnuma í neinni námsgrein, hversu mörgum og góðum prófgráðum sem þeir ljúka.

Spilling siðanna og spilling tungunnar fara saman.

Það nægir engan veginn að þjálfa menn eingöngu í rökfærslum til að kenna þeim gagnrýna hugsun. Það sem mestu skiptir er að mönnum sé kennt að leggja slíka rækt við tilfinningar sínar og vilja að þeim gleymist aldrei að hlýða kalli hinnar gagnrýnu hugsunar. Hér er það ögun viljans sem úrslitum ræður. Vilji mannsins er óendanlegur og gerir hann guði líkan, en losni viljinn úr tengslum við tilfinningar manns og skilning er voðinn vís. Þá ruglast tilfinningarnar og menn gera sér jafnvel upp tilfinningar sem þeir hafa raunverulega ekki og fella dóma um alla skapaða hluti án þess að nokkur skilningur sé fyrir hendi. Skynsemi mannsins er þegar upp er staðið ekki annað en sameining vilja, skilnings og tilfinninga. Iðkun gagnrýninnar hugsunar á að tryggja að þessi sameining eigi sér stað með heilbrigðum hætti.

Réttlætið er ekki ávallt að fá það sem menn eiga skilið miðað við verðleika, heldur einfaldlega að fá að vera til hvað svo sem menn hafa til síns ágætis. Það réttlæti sem mestu skiptir er að njóta virðingar sem fullgildur meðlimur mannfélagsins – hvernig svo sem ástatt er fyrir manni og hverjir sem verðleikar manns, kostir, eða gallar eru.

Sterk siðferðisvitund og brjóstvitið eitt duga oft skammt þegar greina þarf og meta flóknar félagslegar aðstæður þar sem mannlegar hvatir takast á og lífsverðmæti eru í húfi. Þá reynir verulega á það að geta skoðað aðstæðurnar undir ólíkum sjónarhornum, sett sig í spor annarra og síðast en ekki síst tekið rökstudda afstöðu: geta gert sjálfum sér og öðrum grein fyrir forsendum þeirra ákvarðana sem maður tekur.

Ef háskólar ætla sér að leggja rækt við siðferðilegar forsendur sínar og efla hið alþjóðlega samfélag háskóla þarf að margt að gera. Brýnasta verkefnið er að fræða fólk, og þá sérstaklega starfsfólk og nemendur háskóla, skipulega um skyldur og hlutverk háskóla, hvað sjálfstæði þeirra merkir, hvaða ábyrgð felst í akademísku frelsi, hvernig rannsóknir og kennsla þurfa að tengjast, hver sé hin húmaníska hefð sem háskólarnir tilheyra og er falið að flytja áfram til komandi kynslóða.

Heimspekineminn — og nú á ég við alla sem stunda heimspeki — verður vissulega að sá og uppskera á akri óvissunnar. Það er hlutskipti hugsunar sem vill vera ábyrg og hugsa um heiminn af heilindum og festu og ekki reiða sig fyrirfram á skoðanir eða fullyrðingar sem hún veit ekki hve áreiðanlegar eru.